Être et Avoir van Nicolas Philibert, uit 2002 speelt zich af in een dorpsschool op het Franse platteland, waar alle kinderen van een schooltje samen in één klas zitten. Ze hebben één schoolmeester die hen begeleidt vanaf de eerste dag dat ze als verlegen dreumes hun klasgenoten ontmoeten totdat hij hen vaarwel zegt aan de schoolpoort van het collège, het secundair onderwijs.

Être et Avoir, ‘zijn en hebben’, werkwoorden die in de schoolklas worden vervoegd, zijn concepten die fundamenteel zijn in de ontwikkeling van een kind. Door het zich eigen maken van leerstof ontstaat een nieuwe verhouding tot het zijn, tot het ‘ik’ dat zich kan verhouden tot anderen. Het woord ‘school’ komt van het Griekse ‘scholè’, dat ‘vrije tijd’ betekent. Vrije tijd, dat wil zeggen, niet productieve tijd. Een tijd die los staat van de samenleving en los staat van het huis. De kinderen laten hun ouders achter zich, hun taakjes op de boerderij, de zorg voor hun broertjes of zusjes. Maar dat betekent niet dat deze vrije tijd wordt besteed aan spelen alleen. In het schooltje heerst strikte orde, er wordt gewerkt.

Nicolas Philibert is een Franse filmmaker, die bekend is om films zoals La ville Louvre (1990), een film waarin het Louvremuseum in Parijs wordt bekeken vanuit de veelheid aan perspectieven van allen die er werken; curatoren, restaurateurs, beveiligingsbeambten en vele anderen. In La moindre des choses, (1996) bereiden de bewoners van de psychiatrische kliniek La Borde een theatervoorstelling voor, en de film Nénette draagt de naam van een orang-oetang die in de Jardin des Plantes in Parijs leeft en iedere dag terugkijkt naar haar talloze bezoekers. In iedere film wordt gekeken naar mensen en dieren met een eindeloze aandacht voor hun eigenheid, met lichtheid en mededogen.

Vaak gebeurt het dat documentaire films worden beoordeeld op hun ‘waarachtigheid’, hun vermogen een correcte representatie van een bepaald thema of problematiek te presenteren, en ongelukkigerwijs niet worden gezien als cinema met haar eigen poëtica.  

Être et Avoir is haast een schoolvoorbeeld van een documentaire als cinema. Nicolas Philibert nodigt de kijker uit om niet als het ware ‘door het scherm heen’ te kijken naar een leraar en zijn klas, maar om de compositie en de poëzie van de film zelf te zien.

Het begin van de film geeft ons meteen een sleutel om te kijken. Philibert zei in een interview: “De shots van natuur in de film zijn erg belangrijk want ze tonen een contrast tussen deze kleine klas en de rest van de wereld. We openen met sneeuw, de ruisende wind en koeien die worden gehoed; we herkennen zo de school als een schuilplaats voor het geweld van de wereld buiten. De eerste shots van de school zelf bestaan uit de schildpadden die over de vloer kruipen: dit is een manier om te zeggen dat de kijker geduldig moet zijn omdat de film zijn tijd zal nemen en zijn onderwerp geleidelijk zal belichten.”

De scène met de schildpadden geeft de kijker tegelijk een andere belangrijke sleutel tot de film mee. Tijdens deze scène leert de toeschouwer dat door montage beelden een poëtisch gewicht krijgen. Dit doet Philibert niet met grootse gestes, maar heel simpel met een juiste snede. De schildpad wordt van dichterbij bekeken. We zien zijn glimmend schild en de houterige bewegingen van zijn poten. Zijn ijverige kop richt zich op en kijkt naar rechts. Cut naar een wereldbol die op de vloer ligt. Deze twee beelden worden in verband gebracht: de schildpad kijkt naar de wereldbol.

Beelden communiceren met elkaar. Er is geen pasklare betekenis, geen causaal verband, er is een uitnodiging tot voelen en tot denken.

Het schoolklasje stroomt vol. De leraar verwelkomt ieder kind en stelt hen op deze manier aan de toeschouwer voor. De kleine hoofdpersonages van deze film kijken af en toe in de camera. Het filmteam is niet onzichtbaar, het maakt deel uit van de groep. Terwijl de kinderen hun schoolwerk maken, werkt de filmcrew aan de film. Deze werkvormen bestaan naast elkaar en beïnvloeden elkaar. De film bestaat uit observatie, ook uit enkele ensceneringen. De leraar, de kinderen en de filmcrew werken samen aan de film.

Het werk van Nicolas Philibert wordt gekarakteriseerd door zijn manier van kijken – en vervolgens het bepalen van de juiste afstand. De kinderen tonen hun kwetsbaarheid maar behouden altijd hun waardigheid. Er zijn momenten van intimiteit en er zijn dingen die niet worden getoond. Ook de schoolmeester verhoudt zich tot zijn leerlingen met een welbepaalde afstand.

Philibert: “De rollen van de leraar en van de documentaire filmmaker houden beiden een overdracht van kennis in en vereisen geduld en het vermogen om de juiste afstand de bewaren.”

De meester spreekt altijd rustig, niet ‘aan kinderen aangepast’, geen hogere of vriendelijkere stem dan tegen een volwassene. Er is geen sprake van infantilisering. Door zijn leerlingen serieus te nemen – en hen ook verantwoordelijk te stellen voor hun daden – laat hij hen mensen zijn. Hij verheft zijn stem nooit, hij is zich simpelweg bewust van zijn zeggingskracht, van de waarde van een gesproken woord.

Zo verhoudt ook Philibert zich tot zijn onderwerp. De cinematografie is onopgesmukt, er is geen sprake van immersie of drama, maar een compositie in de tijd van momenten van aandacht. Ieder shot is een observatie, hoe een kind werkt, hoe een kind verdriet heeft, hoe het zijn of haar aandacht vestigt op wat de meester te vertellen heeft. Vaak zijn er afleidingen. In het klasje zijn de jonge kindjes samen met pre-tieners. Er is altijd iets wat buiten beeld gebeurt. Een belangrijk deel van hun leerproces bestaat eruit om te kunnen kiezen waar zij hun aandacht op vestigen. Être et avoir toont die wonderlijke kracht van aandacht.

De schoolleraar hanteert strikt schoolse werkvormen. Zo is er de scène waarin een dictee wordt afgenomen. Een archetypische pedagogische vorm, zoals de schrijver Daniel Pennac beschrijft in zijn boek ‘Schoolpijn’ (2007): “Het dictee ouderwets? (…) Ik heb dictees altijd beschouwd als een totale ontmoeting met de taal. De taal zoals hij klinkt, zoals hij dingen vertelt, zoals hij redeneert, zoals hij geschreven en gebruikt wordt, de betekenis zoals die steeds duidelijker wordt door de tekst vervolgens zelf zorgvuldig te corrigeren.”

Woord voor woord wordt deze ‘totale ontmoeting met de taal’ tot stand gebracht. Door middel van de techniek van het schrijven, wordt een mentaal beeld opgeroepen. Een zin onthult lettergreep voor lettergreep een verbeelding, zoals ’s nachts een zaklamp met zijn aftastende beweging een landschap ontsluiert.

De film kende een groot succes in de cinema’s, ongewoon voor een documentaire film.

De reden voor het succes van deze film is misschien omdat hij er zo goed in slaagt om ons te doen herinneren hoe hard we hebben moeten werken als kind om ons de dingen eigen te maken die ons toestaan te dromen, en ook hoe we op school voelden hoe we werden onderworpen aan het keurslijf van de maatschappij. De school geeft bescherming, en tegelijk de school als instituut bewerkstelligt onze assimilatie. Deze film is gemaakt in 2002. Het rurale Frankrijk, heel Europa en daarbuiten is inmiddels veranderd. Deze film kan vandaag dienen als getuigenis, omdat door de ramen van iedere schoolklas de wereld doorschemert.

Ik eindig met een quote van Philibert, uit “How I decided to become a documentary filmmaker”, dat je kan nalezen op Sabzian:

“Films moeten hun geheimen bewaren, de vragen openhouden. Juist wanneer er schaduwen, ellipsen, een spel tussen wat getoond wordt en wat niet, tussen wat gezegd wordt en wat er geïmpliceerd wordt, een deel van het onzichtbare, personages die zich verzetten, formele keuzes eisen waardoor de kijker – ontheemd, verstoten uit zijn orde – kan beginnen na te denken, kan hij zijn verbeelding in beweging zetten. Wanneer alles glad, vertrouwd, transparant, getemd, geruststellend is, zonder ruwheid of wrijving, is er geen verhaal; het is stilstand. Het gevoel dat het onverwachte het denken begunstigt. Artistieke vrijheid komt niet uit de lucht vallen. Ik heb altijd gedacht dat je moet vechten, onophoudelijk moet vechten om haar te veroveren, om haar steeds opnieuw terug te winnen.”